عده‌ای معتقدند ریشه‌های عطر به سرزمین بین النهرین می‌رسد و برخی بر این باورند اولین عطر در عربستان کشف شده است، کشوری که هنوز هم به عنوان سرزمین عطرها شناخته می‌شود. اما همان طور که در مقالات قبلی نیز بیان شد ریشه‌های عطر به مصر باستان می‌رسد، ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد و مراسم مومیایی کردن مردگان نخستین نشانه‌های کاربرد عطر را از خود در تاریخ به جای گذاشته است. در آن زمان تصور می‌شد عطرها عرق خدایان هستند و در میان مردم مقدس بودند و راه ارتباط انسان با خدایان شمرده می‌شدند. اما اولین عطر کجا و چگونه کشف شد؟

عطر در دوران پیش از باستان

نخستین نشانه‌های استفاده از مواد معطر به مراسم قربانی کردن در دوران باستان می‌رسد، انسان‌ها صمغ‌های معطر را به عنوان پیشکش برای خدایان هدیه کرده و می‌سوزاندند و دودی که از این سوختن به آسمان می‌رسید بوی خوشی داد که در لاتین به آن Per Fumum می‌گفتند یعنی ارتباط با خدا از طریق دود که همین کلمه به ریشه‌های عطر در زندگی انسان‌ها اشاره می‌کند. اما مدت زیادی طول نکشید که زنان و مردان این مواد معطر را برای خوشبو کردن بدن خود هم استفاده کردند و معتقد بودند این مواد معطر اثر جادویی و درمانی برایشان دارد مثلا زنان چینی گیاهان معطر را جمع آوری می‌کردند تا قدرت باروری خود را افزایش دهند، بعدها هنر عطرسازی از چین به ژاپن هم راه یافت و عطر معروف شهر کودو در ژاپن ترکیبات مشخصی داشت، میخک، جوزهندی و چوب صندل که با مشک و رازیانه و چوب آگار مخلوط شده بود.

عطرهای باکیفیت مصر باستان

زمانی دوام و قدرت عطرهای مصر باستان آشکار شد که درهای مقبره توتانخامون در سال ۱۹۲۲ پس از سه هزار سال باز شد و هنوز بوی عطر مومیایی وی به استشمام می‌رسید، باستان شناسان بقایای روغن‌های معطری را که قبر او را دربرگرفته بود پیدا کردند که هنوز عطری خوش داشت. عطر موسوم به کیپی معروف‌ترین عطر باستان بود که معنای آن به زبان مصری ” به خدایان خوش آمدید” است، مصریان معتقد بودند کیپی استرس را درمان می‌کند و کمک می‌کند خواب‌های خوش ببینید، این عطر از ترکیب علف‌های معطر، صمغ نوعی درخت، کاسیا، دارچین، فلفل، میموسا، حنا و کشمش ساخته می‌شد و در محلولی از شراب مخلوط با عسل و تربانتین نگهداری می‌شد.

تجارت عطر در دوران باستان

اولین نشانه‌های استفاده غیرمذهبی از عطر به قرن چهارم پیش از میلاد و دوران اسکندر کبیر بازمی‌گردد و گفته می‌شود که اسکندر برای خوشبو کردن خود جلب توجه زنان از مشک استفاده می‌کرده‌است. اما نخستین نشانه‌های تجارت عطر را می‌توان در کتب مذهبی ادیان مختلف مشاهده کرد، زمانی که برادران حضرت یوسف او را به یک بازرگان فروختند آن بازرگان در حال تجارت ادویه، روغن معطر و مر و انتقال آن به مصر بود. در حالی که از دیدگاه مذهبی و زندگی همگانی عطر همیشه کاربرد خود را داشته است مثلا در حمام‌های شهر مکه دیوارها با خشتی مخلوط از مشک و عصاره انگور ساخته می‌شد و دیوار مساجد با عطر آغشته می‌شد. وقتی معبد مینروا در الیس ساخته شد ملات آن با زعفران و شیر مخلوط شد که حتی تا امروز هم بوی خوش آن در فضا شنیده می‌شود. در افسانه رامایانا که یکی از مهم‌ترین داستان‌های حماسی هندی است اشراف خود را با رایحه چووب صندل خوشبو می‌کردند و جنگجویان همیشه کیسه‌ای از پودر خوشبو در کنار ابزارآلات جنگی خود داشتند. “عطاروالا” یا عطر فروش یکی از ارکان جامعه هند به شمار می‌رفت و جایگاه والایی میان مردم داشت چون تمثال خدایان هندی با مخلوطی از مشک و عطر چوب صندل و آگار شسته و معطر می‌شد.

ریشه‌های عطر در تمدن اسلامی

قسمت اعظم دانش ما درباره ریشه‌های عطر در تمدن عربی به کتاب دستورالعمل عطر “یعقوب الکندی” با نام “کتاب شیمی و رقیق سازی عطر” در قرن نهم میلادی بازمی‌گردد. در حالی که در سرزمین ایران در قرن هفتم میلادی و تحت خلافت عباسیان هنر عطرسازی به اوج شکوفایی خود رسیده بود و به یک هنر تبدیل شده بود، خلفای اسلامی که کنترل ایران را در آن زمان به عهده داشتند با کشورهای هند و چین تجارت گسترده‌ای داشتند و مواد خام تهیه عطر را از این کشورها وارد می‌کردند. در قرن هفتم بغداد مرکز تجارت عطر جهان بود و بیش از ۵۰ مغازه عطرفروشی و ۱۵۰۰ حمام عمومی در خود داشت. زمانی که جنگجویان از جنگ‌های صلیبی بازگشتند با خود عطرهایی از سرزمین‌های عربی به همراه آوردند و به این شکل عطرهای خاورمیانه به دنیای غرب هر راه یافت. در اواخر دوره الیزابت اول شکسپیر در نمایشنامه مکبث به این مساله اشاره کرده و می‌گوید: “همه عطرهای عربستان هم نمی‌توانست خون شاه دانکن را از دستان او بشوید.”

ریشه‌های عطر در ایران

اما ایرانی‌ها کسانی بودند که فرآیند تقطیر را ابداع کردند و ابن سینا دانشمند ایران نخستین کسی بود که اصول علم شیمی را در فرآیند عطرسازی هم به کار برد عطر فرار گل‌ها را به وسیله تقطیر استخراج و نگهداری کرد. در قرن سیزدهم میلادی بیشترین مواد خام عطر در ایران تولید می‌شد و به همه جای جهان از جمله ونیز و شرق دور هم فرستاده می‌شد.

ورود عطر به غرب و ایتالیا

خانواده فلورنتین مدیسی از خانواده‌های مشهور ایتالیایی بودند که کشاورزان را به کشت گیاهان معطر تشویق کردند و تولید عطر در ایتالیا افزایش یافت و انواع جدیدتری از عطر هم کشف شد که به توسعه تجارت عطر منجر شد و ایتالیا به خصوص فلورانس به مرکز عطر جهان تبدیل شد. زمانی که در سال ۱۵۰۴ در ونیز طاعون شیوع پیدا کرد مردم ونیز با استفاده از عطرهای مختلف مثل گلاب و مشک و … به جلوگیری از شیوع این بیماری کمک کردند. چند قرن طول کشی تا تولید عطر از شیوه‌های سنتی به شیوه‌های مدرن و صنعتی امروزی تبدیل شود و در میانه قرم نوزدهم بود که برندهای شناخته شده عطر که عموما فرانسوی بودند این تحول را در صنعت عطرسازی شکل دادند اما ریشه‌های عطر و تاریخچه آن همیشه جذاب است و ارزش مطالعه و شناختن را دارد.